Dấu hiệu nhận biết thiếu sắt ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ

Thiếu sắt là tình trạng phổ biến ở trẻ nhỏ, đặc biệt là trẻ sơ sinh và trẻ sinh non. Nếu không được phát hiện sớm, thiếu sắt có thể dẫn đến thiếu máu, ảnh hưởng đến tăng trưởng và miễn dịch. Vậy trẻ thiếu sắt có biểu hiện gì? Làm sao nhận biết dấu hiệu thiếu sắt ở trẻ hay phân biệt với thiếu các vi chất khác như kẽm? Bài viết này của Vicophar sẽ giúp cha mẹ nhận diện các biểu hiện thiếu sắt ở trẻ, từ những dấu hiệu như môi nhợt nhạt ở trẻ em, lòng bàn tay nhợt nhạt, đến các biểu hiện nặng hơn của thiếu máu thiếu sắt ở trẻ em, giúp kịp thời bổ sung sắt cho bé đúng cách.

Vai trò của sắt đối với sự phát triển của trẻ

Sắt là khoáng chất thiết yếu, đóng vai trò trung tâm trong việc tạo hồng cầu và vận chuyển oxy đến các tế bào. Ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ – giai đoạn đang phát triển mạnh cả thể chất lẫn trí tuệ – việc đảm bảo đủ sắt lại càng quan trọng. Nếu trẻ thiếu sắt, quá trình tạo máu bị gián đoạn, dễ dẫn đến thiếu máu thiếu sắt ở trẻ em, khiến trẻ xanh xao, mệt mỏi, dễ mắc bệnh, và ảnh hưởng lâu dài đến trí tuệ. Ngoài ra, sắt còn tham gia vào hoạt động của enzyme, hỗ trợ miễn dịch và phát triển não bộ. Vì vậy, thiếu sắt không chỉ ảnh hưởng đến thể lực mà còn làm trẻ chậm tiếp thu, giảm khả năng tập trung và ghi nhớ. Một số biểu hiện thiếu máu ở trẻ sơ sinh như môi nhợt nhạt, lòng bàn tay nhợt nhạt, quấy khóc, bú kém… là dấu hiệu cảnh báo cha mẹ cần lưu ý để sớm bổ sung sắt cho bé sơ sinh khi cần thiết.

Vai trò của sắt đối với trẻ

Dấu hiệu nhận biết trẻ thiếu sắt

Thiếu sắt là nguyên nhân hàng đầu gây ra thiếu máu ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Tuy nhiên, các biểu hiện thiếu sắt ở trẻ thường khá âm thầm, dễ nhầm lẫn với nhiều vấn đề sức khỏe khác. Dưới đây là cách phân nhóm rõ ràng để cha mẹ dễ dàng nhận diện biểu hiện trẻ thiếu sắt:

1. Nhóm biểu hiện thể chất dễ quan sát

• Da xanh xao, môi nhợt nhạt, lòng bàn tay nhợt nhạt: Đây là một trong những biểu hiện thiếu máu ở trẻ sơ sinh phổ biến nhất. Khi cơ thể không đủ sắt để sản xuất hemoglobin – thành phần chính trong hồng cầu – da và niêm mạc của trẻ sẽ trở nên nhợt nhạt. Cha mẹ có thể quan sát môi nhợt nhạt ở trẻ em, da mặt thiếu sức sống hoặc lòng bàn tay nhợt nhạt hơn bình thường. Đây là những dấu hiệu cảnh báo trực tiếp về tình trạng thiếu máu thiếu sắt.

Da xanh xao nhợt nhạt là 1 trong những dấu hiệu thiếu sắt ở trẻ

• Khô da, tóc dễ rụng: Thiếu sắt khiến da mất đi độ ẩm và tính đàn hồi. Trẻ thường có làn da khô ráp, bong tróc nhẹ. Tóc trở nên thưa, dễ gãy rụng do thiếu dưỡng chất. Đây là biểu hiện của trẻ thiếu sắt mà nhiều phụ huynh dễ bỏ qua vì tưởng là do thời tiết hay cơ địa.
• Lưỡi sưng đỏ, môi khô nứt: Một số trẻ thiếu sắt có hiện tượng sưng đỏ đầu lưỡi, cảm giác đau khi bú hoặc ăn. Môi khô, nứt nẻ ở góc miệng là biểu hiện đi kèm khá thường gặp. Nếu trẻ bị khô môi, đừng chỉ nghĩ do thiếu nước – hãy cân nhắc đến khả năng trẻ đang thiếu sắt hoặc kẽm.
• Móng tay giòn, dễ gãy: Trẻ thiếu sắt thường có móng tay mỏng, mềm, dễ gãy hoặc xuất hiện các vệt lõm nhỏ. Đây là biểu hiện thiếu sắt ở trẻ ít người biết nhưng rất đặc trưng, cần được để ý.

2. Nhóm biểu hiện chức năng cơ thể

Thiếu sắt ảnh hưởng đến hoạt động sống của nhiều cơ quan trong cơ thể trẻ, đặc biệt là hệ tuần hoàn và hô hấp.

• Trẻ hay mệt mỏi, buồn ngủ, lười bú: Trẻ sơ sinh thiếu sắt dễ có biểu hiện lười bú, bỏ bú hoặc bú yếu, không hứng thú với môi trường xung quanh. Bé cũng thường xuyên ngáp, ngủ nhiều nhưng không sâu giấc. Đây là biểu hiện thiếu máu ở trẻ sơ sinh giai đoạn đầu mà cha mẹ cần lưu ý.
• Thở khò khè nhẹ, đánh trống ngực: Khi thiếu sắt, tim phải làm việc nhiều hơn để vận chuyển oxy đi khắp cơ thể. Điều này có thể khiến trẻ thở gấp, có tiếng khò khè nhẹ hoặc thậm chí biểu hiện đánh trống ngực ở trẻ lớn hơn. Tuy đây không phải triệu chứng phổ biến ở tất cả trẻ thiếu sắt, nhưng nếu có thì đó là dấu hiệu cảnh báo nghiêm trọng.
• Chậm tăng cân, phát triển kém: Do ảnh hưởng đến quá trình trao đổi chất và hấp thu dinh dưỡng, trẻ thiếu sắt thường chậm tăng cân, thấp hơn chuẩn chiều cao và cân nặng. Đây là dấu hiệu không thể bỏ qua nếu cha mẹ thấy bé phát triển chậm so với bạn đồng trang lứa.

Trẻ chậm tăng cân so với bình thường

3. Nhóm biểu hiện thần kinh và miễn dịch

Khi thiếu sắt kéo dài, hệ thần kinh trung ương và hệ miễn dịch của trẻ cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng.

• Trẻ hay quấy khóc, dễ kích thích: Trẻ thiếu máu não do thiếu sắt thường trở nên cáu gắt, khó chịu, khó ngủ hoặc ngủ không sâu giấc. Một số bé mất khả năng tập trung, phản ứng chậm với âm thanh và ánh sáng. Những biểu hiện thiếu sắt ở trẻ này thường bị nhầm lẫn với chứng “khó nuôi”.
• Sức đề kháng kém, hay ốm vặt: Sắt đóng vai trò quan trọng trong hoạt động của hệ miễn dịch. Trẻ thiếu sắt thường hay mắc các bệnh viêm họng, viêm phế quản, tiêu chảy… và khó hồi phục hơn bình thường. Nếu làm sao để biết bé thiếu chất gì, hãy xem xét tình trạng sức đề kháng của trẻ có suy giảm bất thường không.

Trẻ hay quấy khóc

Những nhóm trẻ có nguy cơ cao thiếu sắt

Không phải trẻ nào cũng có nguy cơ thiếu sắt như nhau. Có một số nhóm trẻ dễ gặp tình trạng thiếu máu thiếu sắt hơn những trẻ bình thường, và cha mẹ cần đặc biệt lưu ý theo dõi và bổ sung sắt cho bé sơ sinh đúng lúc nếu thuộc nhóm sau:

• Trẻ sinh non, nhẹ cân: Trẻ sinh trước 37 tuần tuổi thai thường không có đủ thời gian để tích lũy sắt trong cơ thể qua nhau thai. Đây là nguyên nhân phổ biến khiến trẻ sinh non bị thiếu máu sớm, có thể xảy ra ngay trong vài tuần đầu sau sinh. Ngoài ra, trẻ nhẹ cân (dưới 2,5kg) cũng có dự trữ sắt thấp hơn so với trẻ đủ cân. Lưu ý: Những bé này cần được xét nghiệm ferritin hoặc công thức máu để xác định có thiếu sắt hay không, đặc biệt trước khi có các biểu hiện rõ rệt như môi nhợt nhạt ở trẻ em hoặc bỏ bú, mệt mỏi.
• Trẻ không được bú mẹ hoặc bú mẹ hoàn toàn quá 6 tháng mà không ăn dặm đúng cách: Sữa mẹ có lượng sắt vừa đủ cho trẻ trong khoảng 4–6 tháng đầu. Sau giai đoạn này, nếu trẻ không được bổ sung sắt từ thức ăn dặm (như thịt đỏ, lòng đỏ trứng, rau xanh đậm), nguy cơ thiếu sắt rất cao. Nhất là với trẻ chỉ bú mẹ mà không được bổ sung sắt cho bé sơ sinh đúng thời điểm.
• Trẻ hay mắc bệnh nhiễm trùng, tiêu chảy kéo dài: Nhiễm trùng thường xuyên hoặc các bệnh đường tiêu hóa khiến trẻ hấp thu kém, nhanh mất sắt và các vi chất khác. Nhóm này cũng thường bị kém ăn, chậm lớn – làm tăng nguy cơ thiếu máu thiếu sắt ở trẻ em dù đã được ăn uống đủ.
• Trẻ có chế độ ăn thiếu sắt hoặc ăn uống mất cân đối: Trẻ ăn chay, kén ăn, chỉ ăn cơm trắng, ít đạm, không dùng rau xanh hoặc không có nguồn đạm động vật (gan, thịt đỏ…) sẽ không đủ sắt heme – dạng dễ hấp thu nhất. Ngoài ra, nếu trẻ uống quá nhiều sữa (đặc biệt là sữa bò) nhưng ít ăn thực phẩm giàu sắt, nguy cơ thiếu máu cũng rất cao.
• Trẻ có bệnh lý mạn tính hoặc rối loạn chuyển hóa: Một số trẻ mắc các bệnh như viêm ruột, rối loạn tiêu hóa, celiac hoặc đang điều trị dài ngày bằng thuốc (như thuốc kháng sinh, thuốc chống co giật) cũng có thể bị cản trở hấp thu sắt. Với nhóm này, cần theo dõi thường xuyên các biểu hiện thiếu sắt ở trẻ, ngay cả khi trẻ vẫn tăng cân bình thường.

Trẻ có chế độ ăn thiếu sắt

Cách phòng ngừa thiếu sắt ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ

Để tránh những hậu quả nghiêm trọng từ thiếu máu thiếu sắt ở trẻ em, việc phòng ngừa cần được bắt đầu từ sớm – thậm chí từ khi trẻ còn trong bụng mẹ. Dưới đây là một số cách hiệu quả giúp cải thiện và ngăn ngừa tình trạng này:

Dinh dưỡng hợp lý cho mẹ bầu và cho con bú

Phòng ngừa thiếu sắt nên bắt đầu từ thai kỳ. Mẹ bầu cần bổ sung đầy đủ sắt qua viên uống theo chỉ định bác sĩ, đồng thời duy trì chế độ ăn giàu sắt: thịt đỏ, gan, rau xanh, hạt họ đậu… Điều này giúp đảm bảo trẻ sinh ra có đủ lượng sắt dự trữ. Trong giai đoạn cho con bú, mẹ cũng nên duy trì chế độ ăn đầy đủ vi chất, tránh kiêng khem thái quá.

Bổ sung sắt đúng thời điểm và đúng liều cho trẻ

Tùy vào từng nhóm trẻ có nguy cơ cao như trẻ sinh non bị thiếu máu, trẻ nhẹ cân hay trẻ kén ăn, bác sĩ sẽ chỉ định bổ sung sắt cho bé sơ sinh sớm. Ngoài ra, trẻ từ 6 tháng trở lên nên được bổ sung sắt thông qua thực phẩm hoặc viên uống nhỏ giọt, tránh để xuất hiện biểu hiện thiếu máu ở trẻ sơ sinh như xanh xao, lười bú. Lưu ý: Việc tự ý bổ sung sắt không đúng cách có thể gây táo bón, buồn nôn hoặc ảnh hưởng hấp thu các vi chất khác như kẽm, canxi.

Bổ sung sắt đúng liều cho trẻ

Xây dựng thực đơn ăn dặm giàu sắt và dễ hấp thu

Sau 6 tháng tuổi, sữa mẹ không còn đáp ứng đủ nhu cầu sắt của trẻ. Do đó, cha mẹ cần chủ động xây dựng khẩu phần ăn dặm hợp lý với các nhóm thực phẩm sau:

• Thịt đỏ (bò, heo nạc, gan)

• Trứng (đặc biệt là lòng đỏ)

• Rau lá xanh đậm (rau muống, cải bó xôi)

• Ngũ cốc nguyên cám

• Trái cây giàu vitamin C (giúp tăng hấp thu sắt)

Kết hợp giữa sắt và vitamin C trong cùng bữa ăn là cách hiệu quả để cơ thể hấp thu tốt hơn lượng sắt từ thực phẩm.

Theo dõi thường xuyên các dấu hiệu cảnh báo thiếu sắt

Ngay khi nhận thấy biểu hiện thiếu sắt ở trẻ như: môi nhợt nhạt, lòng bàn tay nhợt nhạt, trẻ hay mệt mỏi, chán ăn, ngủ không yên… – cha mẹ nên đưa trẻ đi khám để làm xét nghiệm công thức máu hoặc ferritin. Việc phát hiện sớm giúp điều trị kịp thời và ngăn ngừa các biến chứng.

Thiếu sắt là tình trạng phổ biến ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, nhưng lại dễ bị cha mẹ bỏ qua vì các biểu hiện thường không rõ ràng trong giai đoạn đầu. Những dấu hiệu như môi nhợt nhạt, lòng bàn tay trắng bệch, trẻ mệt mỏi, kém ăn, rụng tóc, hay suy giảm miễn dịch đều có thể là lời cảnh báo rằng trẻ đang thiếu hụt vi chất quan trọng này. Việc nhận biết sớm dấu hiệu thiếu sắt ở trẻ và can thiệp kịp thời bằng chế độ dinh dưỡng hợp lý, kết hợp bổ sung sắt đúng cách theo chỉ định của bác sĩ sẽ giúp trẻ phát triển toàn diện, phòng ngừa các biến chứng nguy hiểm như chậm phát triển trí tuệ, thể chất, khả năng học hỏi và miễn dịch kém. Cha mẹ đừng chủ quan trước những biểu hiện nhỏ của con, hãy theo dõi sức khỏe bé sát sao và chủ động phòng ngừa thiếu máu thiếu sắt ngay từ những tháng đầu đời. 

Nếu còn những thắc mắc liên quan đến thiếu máu thiếu sắt ở trẻ hoặc cách bổ sung vi chất an toàn, đừng ngần ngại liên hệ hoặc đón đọc thêm các bài viết chuyên sâu tại website của Vicophar.